Overkomt het u ook wel eens, bijvoorbeeld wanneer u de herensokken na de wasbeurt weer tot een paar verenigt, dat u denkt, is het dit nu helemaal? Loont het allemaal wel de moeite? Als dergelijke gedachten tijdens die rotklus bij u opkomen, is dat niet eens zo verwonderlijk. Getrouwd zijn of een vaste relatie hebben, voert niet rechtstreeks naar de zevende hemel al blijft het een mooie reis. De teleurgestelden en chronisch ontevreden vrouwen vormen evenwel de grootste inspiratiebron voor schrijvers en filmmakers.
[ad#ad1]
Er bestaat een soort van getrouwde vrouwen dat chronisch ontevreden is. Geen existentiële onvrede, geen weltschmerz plaagt hen maar pure malcontentigheid over hun bestaan en hun relatie. Schrijvers en filmmakers proberen vast te leggen wat er wringt. Zo is er nu de Britse film ‘The Deep Blue Sea’.
Britse films zijn meestal prachtig prenten om naar te kijken en te luisteren en ‘The Deep Blue Sea’ vormt daarop geen uitzondering. Regisseur Terence Davies en acteurs Rachel Weisz, Tom Hiddelston en Simon Russell Beale vertellen samen, zonder enig spoor van ironie, het verhaal van de ontevreden echtgenote Hester Collyer. Halfweg van vorige eeuw en dus vlak na de tweede wereldoorlog woont ze aan de zijde van gerespecteerd advocaat Collyer. Hij houdt van haar, ziet er zachtaardig en intelligent uit, en verschaft haar een luxueus leventje. Maar, zoals wel vaker het geval is, stemt dat laatste haar ontevreden en blijkt haar echtgenoot haar smachtend verlangen niet te kunnen voldoen.
Hester heeft ook weinig meer om handen dan voor zich uit te staren en zich aan haar behoudsgezinde schoonfamilie te ergeren. Tot op de dag dat ze de gewezen Royal Airforce piloot Freddy ontmoet. Hij laat haar proeven van passionele seks maar gedraagt zich verder als een ploert zodat je je voortdurend afvraagt waarom Hester hem niet gewoon dumpt. Maar als ze zich met hem in een deprimerend flatje terugtrekt, heeft ze al weer niets anders te doen dan gordijnen open en dicht te schuiven en te mijmeren over de onvolkomenheid van dit bestaan.
Een film die de hand legt op een groot zeer, de ontevredenheid van vrouwen die alles hebben. Een onuitputtelijk thema dat me deed terugdenken aan de analyse die de hoogleraar Franse letterkunde aan de universiteit van Utrecht, Maarten van Buuren, van de ‘desperate housewifes’ in de wereldliteratuur maakte.
Leegheid
Vrouwen kunnen ontevreden zijn vanwege de overlast die werk en gezin hen brengen maar vaker dan dat is het de leegheid die hen benauwt. Zeker geldt dat voor de hoofdpersonages van de romans uit de wereldliteratuur die Maarten van Buuren bespreekt in de hoorcolleges die al in 2008 werden opgenomen en door NRC Handelsblad Academie op cd werden uitgebracht.
Van Buuren heeft het over ‘overspelige vrouwen’, de (mis)stap vindt bijna altijd zijn oorsprong in de ontevredenheid van die vrouwen over hun officiële relatie. Ze gaan vreemd uit verveling, hun huwelijken zijn bloedeloos, sleur en treurnis overheersen, althans in hun beleving.
Maar, zo benadrukt van Buuren, er is ook een externe factor. In de negentiende eeuw, zelfs nog aan het begin van de twintigste eeuw, waren vrouwen vaak zelf ook anemisch. Melancholie heerste als kwaal van de tijd, krachteloosheid en vermoeidheid maakte de vrouwen droefgeestig. Dat gold zeker voor Effie Briest in de roman van Theodor Fontane en Eline Vere die door Louis Couperus werd gecreëerd.
Anna Karenina van Lev Tolstoj en Madame Bovary van Gustave Flaubert koppelden gevoeligheid dan weer aan een gezonde appetijt in het leven en andere mannen.
Net als de film ‘The Deep Blue Sea’ gaan deze beide meesterwerken nergens anders over dan over de hartstocht van de vrouwen voor een andere man en de tragische afloop ervan. Een bijzonder dun gegeven, onderstreept van Buuren. Twee heel dikke boeken zijn volgeschreven met het thema van een stationsromannetje. En dat zouden ze ook beide zijn als ze niet zo prachtig waren opgebouwd, zo goed waren geschreven en zo rijkelijk psychologische en filosofisch uitweiden.
Hypersensiviteit
Wie de vele lagen in de romans wil doorgronden, vindt in de analyse van Maarten van Buuren heel wat eye openers en verbanden met de tijdsgeest en gedachte stromingen.
De romanpersonages, geloofwaardige vrouwen dankzij de mooie karakterschetsen, hebben ook dat gemeen dat ze oversensitief zijn en daarom afknappen op hun prozaïsche, pragmatische, down to earth maar liefhebbende echtgenoten.
Het dagelijks leven vergt nu eenmaal het nodige pragmatisme en het is dan ook niet zeker of de gevoelige vrouwen het op eigen kracht zouden maken.
In een eerste fase vinden ze een andere man waarvan ze vermoeden dat die even bevlogen is als zijzelf. Na verloop van tijd blijkt die toch ook zo pragmatisch te zijn dat hij een leven met een minnares niet ziet zitten en haar aan haar lot overlaat. Dan kijken de vrouwen regelrecht in de afgrond en draait het op zelfdoding uit.
Lev Tolstoj moraliseert daar over en brengt de onbekwaamheid om te leven in verband met de verstedelijking, de overprikkeling van de geest die dat met zich meebrengt en de verschuiving van het waardenpatroon.
Voor Flaubert is het een les in ontnuchterend realisme, zelfs met een nihilistische toets. Liefde wordt ‘stuk gedacht’, in werkelijkheid blijkt Emma Bovary niet verliefd te zijn op een persoon maar op de voorstelling die ze er ervan heeft. Werkelijkheid en ideaal blijken heel ver uit elkaar te liggen, een verschijnsel dat van Buuren ‘Bovarisme’ noemt, bovendien onderhoudt Emma het ideaalbeeld door een zekere afstand tot de geliefde te bewaren. Want dan spreken concrete ervaringen het ideaalbeeld niet tegen en blijven de romantische gevoelens intact. Voor van Buuren is het duidelijk dat we allemaal in onze romantische verhoudingen iets of meer van dat ‘Bovarisme’ hebben. Voor heel wat mensen lichten de goede kanten van de geliefde op wanneer ze om een of andere reden niet samen zijn.
Ik voel dus ik ben
De enige vrouwelijke auteur in van Buurens gezelschap op de zesdelige cd reeks met hoorcolleges, is madame de la Fayette. ‘Ik ben blij dat mijn vrienden en ik van de liefde verschoond zijn gebleven’, laat ze haar hoofdpersonage in ‘La Princesse de Clève’ zeggen, ‘ze zaait alleen maar verwarring en tast de geest aan’.
Zoals van Buuren de roman leest, ontwricht madame de la Fayette op eigen kracht Descartes theorie over de scheiding van lichaam en geest waarbij de nadruk op dat laatste ligt, u weet wel ‘je pense donc je suis’.
De prinses van Clève houdt respectvol van haar achtenswaardige echtgenoot. Zonder er met haar hart bij te zijn, zoals hijzelf beseft en ook de prinses wanneer ze verliefd wordt op de Duc de Nemours.
Van Descartes krijgt de prinses de raad om al haar zinnen te verzamelen in de strijd tegen haar passies. En dat doet ze ook, ze spreekt zichzelf redelijk toe maar met haar liefdesidool geconfronteerd valt ze telkens weer door de mand. Blozen, stamelen, struikelen, ze verliest alle controle over zichzelf en daarmee wordt duidelijk dat de geest niet de overhand heeft waar lichamelijke hartstocht heerst.
Niet ‘ik denk dus ik ben’ is waar maar wel ‘ik voel dus ik ben’. De prinses gaat ook na het overlijden van haar man niet op het aanzoek van de Duc de Nemours in. Liefde overleeft enkel wanneer ze onmogelijk is en de geliefde onbereikbaar, zo denkt ze.
Voor wie het liefdesleven van de ‘desperate housewifes’ in de wereldliteratuur wil doorgronden, is het herlezen van de romans na het beluisteren van de cd reeks een mooie belevenis. En, worden boeken niet vooral geschreven en gelezen om zichzelf te begrijpen?
[ad#ad3]