‘De werkelijkheid tart de verbeelding’ zou een gepaste ondertitel bij dit nieuwe monumentale werk van de Nederlandse journalist en schrijver Geert Mak kunnen zijn.
Zoals wij de wereld zien, lopen er gelukkig nogal wat vriendelijke en welwillende mensen onder de zon. Maar in de wandelgangen van politieke en economische machthebbers zoals Mak ze beschrijft, heerst, niet altijd maar wel vaak, onverschilligheid. Onverschilligheid die als ze niet wordt bijgespijkerd venijn wordt, tot perversiteit toe.
Neen, het lezen van ‘Grote verwachtingen, in Europa 1999 – 2019’ stemt een mens niet vrolijk. Temeer, Mak vertelt zodanig dat het lijkt alsof je er middenin zit. Dat je mee aan tafel gaat wanneer hij met zijn talrijke vrienden en kennissen praat. Ze zijn over heel Europa verspreid en kleuren elke ontwikkeling heel persoonlijk in.
Als een mens denkt dat hij niet alles maar toch al veel heeft gezien, komt er iets geheel nieuws op hem af. De coronacrisis maakt het boek van Geert Mak tot echte geschiedenis. Niemand die er vandaag een pijl durft op te trekken maar na de pandemie wordt de wereld allicht weer anders.
We schrijven op dit moment 2020 en het boek verhaalt tot het voorjaar van 2019, de geschiedenis van onze tijd. Dat wat we dagelijks in de media lezen, horen of zien. En vooral wat we niet zien, de talloze lijntjes die de ene dag met de andere verbinden, de ene plek aan de andere koppelen. Zo kennen de dingen hun beloop en worden ze uiteindelijk geschiedenis. Niet zozeer het resultaat van bewuste, zelfs goede, keuzes op grond van weloverwogen meningen, zoals we graag zouden geloven. Wel een aaneenschakeling van toevalligheden, ontwikkelingen die slechts enkelen willen en die een grote meerderheid amper kan behappen.
‘Grote verwachtingen – in Europa 1999 – 2019’ is een stoere bouwsteen die op de vorige ‘In Europa – Reizen door de twintigste eeuw’ wordt geplaatst. In zijn eerste Europa-boek bezoekt Mak vele Europese steden, hij beschrijft ze en vertelt over de mensen die er wonen, wat ze meemaken en hoe dat rechtstreeks met de voorgeschiedenis van hun familie en hun land verband houdt.
Europa, zoals het erbij lag aan het begin van de twintigste eeuw vormt dan ook het uitgangspunt van het nieuwe boek.
De zandkorrel van terreur
Heel even nog was het feest en wel bij de millenniumwisseling. Volgens Mak werd die alvast in Amsterdam uitbundiger en luxueuzer dan enig andere jaarwisseling gevierd. Want iedereen leefde met het idee ‘het kan niet op’. Het einde van ‘het IJzeren Gordijn’, de eenmaking van Europa deden vermoeden dat oorlogen, althans in Europa, nog alleen in de sepia kleur van oude films zouden te zien zijn.
De journalist Mak wist dat Europa, ook ruim een halve eeuw na de tweede wereldoorlog en met de Balkanoorlog vers in het geheugen nog steeds zijn wonden likte en geen enkel trauma was verwerkt. En dus ging hij weer het rijtje steden en regio’s af en maakte een nieuwe stand van zaken op.
Economisch ging het goed en met het jaar 2000 kwam de euro, de nieuwe eenheidsmunt die bedrieglijk een groot bedrag vertegenwoordigde en de prijzen de hoogte in joeg. Al snel in de nieuwe eeuw liep het goed fout. Toen op 11 september 2001 vliegtuigen in de Twin Towers van New York vlogen, werd duidelijk dat de zandkorrel van angst voor terreuraanslagen voortaan het hele systeem saboteerde. Alle Arabieren werden van dan af moslims, tenminste in de perceptie van niet-Arabieren. Communicatie werd opgeschort, de frustratie aan weerskanten groeide en uiteindelijk resulteerde dat in nieuwe aanslagen en geweld.
Ontlezing
Na de val van de muur was de wereld geen harmonieuze plek geworden. In het oude Oostblok moest de bevolking leren om voor zichzelf in te staan omdat de bescherming van het communistisch systeem tegen werkloosheid en echte armoede wegviel. Verpaupering was het gevolg voor mensen met pech of een gebrek aan handigheid.
Tegelijk ontstond in Polen en Hongarije een aparte vorm van nationalisme. Na uit de greep van de Sovjet-Unie te zijn geraakt, zag de bevolking niets in het opgeven van de herwonnen zelfstandigheid. De spelregels die de Europese Unie hun oplegde, zinden hen niet. Mak citeert de Tsjechische president Vaclav Havel: ‘Hoogst onwaarschijnlijke mensen, God weet waarvandaan, winnen verkiezingen.’
De Europese Unie van haar kant was helemaal op uitbreiding gefocust maar vergat alle nieuw bijgekomen landen inhoudelijk bij elkaar te houden. Na het uit elkaar vallen van de Sovjet-Unie werd er in Rusland uitverkoop gehouden van staatsbezit. Oligarchen kochten het in voor een appel en een ei.
Mak legt haarfijn uit hoe Poetin aan de macht kwam. Poetin die we al jaren als voldongen feit op het wereldtoneel zien, kwam in feite uit het niets. Een gefrustreerde KGB’er baande zich niets ontziend een weg naar de top en eenmaal daar kleeft hij er aan vast. Leugens, valse voorstellingen van zaken en loze beloften, in het oude Oostblok plaveien ze de weg naar de macht.
Tegenkrachten blijven werken, een nieuwe ondergrondse pers ontstaat. Maar op de vraag of ze last hebben met de overheid, krijgt Mak het antwoord ‘Ongelukkigerwijs niet. We verkopen veel te weinig boeken om gevaarlijk voor hen te kunnen zijn, we kunnen doen wat we willen.’
Van voorwaarde naar gevolg
De bankencrisis in 2008 was een gevolg van pure overmoed van bankiers en financiers. De daaruit volgende economische crisis had zware maatschappelijke gevolgen.
‘De bankencrisis was een morele crisis’, schrijft Mak. ‘De straffeloosheid en zelfs beloningen waarmee de verantwoordelijke bankiers wegkwamen, de knieval voor de eisen van de financiële markten, de scheiding tussen winnaars en verliezers, de desolaatheid en ontreddering waarmee zoveel doodgewone Europeanen de prijs betaalden voor het wangedrag binnen de financiële sector, het liet de doorsnee Europeanen, als was het maar even, een glimp zien van de heersende waarden in de boardrooms van het vrije Westen.’
Het neoliberalisme had het paradigma gewijzigd, wijst Mak aan. Bij het naoorlogse ontwerp van de sociale zekerheid was men ervan uitgegaan dat een degelijke sociale bescherming een voorwaarde voor een goed draaiende samenleving was. In het nieuwe millennium ging men stilaan geloven dat een goed functionerend economisch systeem vanzelf een sociale zekerheid voor gevolg zou hebben.
Niet dus, de onderlagen van de maatschappij werden verwaarloosd, mensen voelden zich door het bestaande systeem miskend, de bankencrisis zette alles op scherp en het populisme ontstond.
Het fenomeen Trump in de Verenigde Staten is het fatsoen ver voorbij. Net als Poetin gaat de president zijn eigen weg, negeert adviezen, consulteert haast geen deskundigen. Politiek is niet langer een zorgvuldige synthese van overleg, informatie en doelstellingen maar wordt tot een simplistisch machtsspel herleid.
Boris Johnson leidde Groot-Brittannië dan toch naar de Brexit. Voor hem was het louter een middel om aan de macht te komen, geen politieke doelstelling.
Heel positief is Mak over de talrijke EU-ambtenaren en mandatarissen die gewetensvol en hard werken. Voor Bondskanselier Angela Merkel heeft hij bewondering. Onder meer omdat ze in een week tijd de wereld rondreisde om de crisis in Oekraïne, een land geprangd tussen vage beloften van de EU en de gevoeligheden van Rusland, te ontmijnen.
Boerenkool met avocado
In het hoofdstuk ‘Intermezzo’ gaat Mak na hoe zijn thuisplekken Amsterdam en Friesland er in de 21 ste eeuw aan toe zijn. Hij is haast nostalgisch. Eigenlijk lees je dat hij liever had gezien dat, misschien niet alles, maar toch meer hetzelfde bleef.
In Friesland verschraalt de natuur, verdwijnen de boerenbedrijven en verliest de dorpsschool haar eigenheid. De schoolmeester die het etmaal rond op een of andere manier met de kinderen bezig was, wordt nu bijgestaan door onderwijs-managers die zich blind staren op studieresultaten en met gestandaardiseerde proeven de foute indicatoren opmeten.
Amsterdam kreunt onder zijn toeristische aantrekkingskracht.
‘De open gordijnen bij avond – een opvallend Amsterdamse gewoonte – begonnen zich te sluiten. (…) In de legendarische boekhandel waar ooit een jonge Joop den Uyl – de latere premier – zijn toekomstige vrouw versierde met een gedicht van Slauerhoff, zit nu een handel in peperdure rugzakjes, ‘Travel Gear for the Urban Explorer.’
Jonge mensen houden van het Amsterdam van nu, ze kicken erop om in een net niet bouwvallig eethuisje de combinatie van gewokte boerenkool met avocado te eten. Meer Nederlands dan boerenkool zal het niet worden. De match met een avocado uit de geglobaliseerde wereld maakt dat ze de kool gewillig doorslikken.
Nu maar hopen dat deze jonge mensen net zo vriendelijk tegen de multiculturaliteit van mensen aankijken. Dat doet Mak zeker wel.
Wetsuit
Want de vluchtelingencrisis vormt zeker het meest aangrijpende hoofdstuk van Maks boek. Mensen op de vlucht voor oorlog en geweld en steeds vaker voor de gevolgen van klimaatverandering. Als inleiding op ontstellende feiten en cijfers vertelt Mak het verhaal van een Syrische jongen die met de allergoedkoopste wetsuit uit een populaire sportzaak in Calais als enige bescherming, het kanaal probeert over te zwemmen. Men vindt enkel de verhakkelde wetsuit terug.
Mak beschrijft de zere plekken van de wereld met mededogen, verbazing of bezorgdheid, al naargelang het issue. Het mooie is dat in zijn verhaal de grote lijnen van de geschiedenis langs het anekdotische lopen. Als lezer weet je, dit gaat ook over mij, ik ben een deel van dat geheel.
‘Grote verwachtingen – in Europa 1999-2019’ van Geert Mak is uitgegeven bij Atlas Contact, telt 556 blz. en kost 29,99 euro. ISBN 9789045039770
<code>[whohit]Mak_Verwachting[/whohit]</code>